STRONNICTWO NARODOWE
IMIENIA
DMOWSKIEGO ROMANA
Roman Stanisław Dmowski (ur.
9 sierpnia 1864 w Kamionku, zm. 2 stycznia 1939
w Drozdowie) – polski polityk, mąż stanu,
publicysta polityczny, minister spraw
zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP
oraz II i III Dumy. Współzałożyciel Narodowej
Demokracji (endecji, ruchu narodowego), główny
ideolog polskiego nacjonalizmu. Polski działacz
niepodległościowy, postulujący w pierwszym
etapie zjednoczenia wszystkich ziem polskich i
uzyskanie autonomii w ramach Imperium
Rosyjskiego, a później odzyskanie niepodległości
w oparciu o sojusz z Rosją i ententą, zaś w
opozycji do państw centralnych (w szczególności
Niemiec). Związany z ruchem neoslawistycznym.
Delegat Polski na konferencję paryską w 1919 i
sygnatariusz traktatu pokojowego w Wersalu.
Zagorzały przeciwnik polityczny Józefa
Piłsudskiego i jego projektu tworzenia państwa
federacyjnego – wizji wielowyznaniowej i
wielonarodowościowej Polski, twórca
inkorporacyjnej koncepcji państwa narodowego,
zakładającej polonizację ludności niepolskiej za
tą linią.
Dzieciństwo i młodość
Urodził się w 1864 roku we
wsi Kamionek pod Warszawą (obecnie
Praga-Południe), w ubogiej rodzinie
drobnoszlacheckiej, która pieczętowała się
herbem Pobóg.
Jego ojciec Walenty
(1814–1884) był robotnikiem brukarskim na
Pradze, następnie właścicielem niewielkiej firmy
brukarskiej oraz dzierżawcą jezior
Skaryszewskiego i Gocławskiego. Matka, Józefa z
Lenarskich pochodziła z drobnej szlachty
mazowieckiej (jednak już w XVIII w. utraciła
szlachectwo z powodu zajęcia się garbarstwem,
zmarła w marcu 1914 w Warszawie w wieku 81 lat.
Roman miał dwóch braci Juliana i Wacława oraz
dwie siostry Marię i Jadwigę, oprócz tego dwoje
jego rodzeństwa zmarło w okresie niemowlęctwa, a
ich imiona pozostają nieznane. W pierwszych
latach życia często chorował[potrzebny przypis].
W 1875 roku rozpoczął naukę w III Gimnazjum w
Warszawie, w wieku 17 lat (1881) założył tajną
organizację uczniowską pod nazwą „Strażnica”,
której głównym zadaniem był opór przed
rusyfikacją, wyrażony w tajnych wykładach z
języka polskiego, historii, geografii i
literatury polskiej. We wrześniu 1886 roku
Dmowski wstąpił na wydział fizyczno-matematyczny
Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (na
sekcję nauk przyrodniczych). Po czterech latach
nauki ukończył studia, a po złożeniu rozprawy
pt. „Przyczynek do morfologii wymoczków
włoskowatych” otrzymał „uczony stopień kandydata
nauk przyrodniczych”.
Narodowa Demokracja
Osobny
artykuł: Konferencja Partii Opozycyjnych i
Rewolucyjnych Rosji w Paryżu (1904).
W 1888 roku został członkiem
warszawskiego koła organizacji młodzieży
patriotycznej „Zet”, a potem „starszym” Koła
Braterskiego „Zet-u”. W grudniu 1889 roku został
przyjęty do Ligi Polskiej[9], skupiającej
działaczy zarówno na ziemiach polskich, jak i na
emigracji. Około 1890 roku rozpoczął współpracę
z tygodnikiem Głos, gdzie poznał Jana Ludwika
Popławskiego, z którym do końca życia się
przyjaźnił. Od listopada 1891 do sierpnia 1892
roku studiował w Paryżu. W kwietniu 1893 roku
dokonał wraz z kilkoma innymi działaczami
przewrotu w Lidze Polskiej i stworzył Ligę
Narodową, na czele której stanął. W sierpniu
tegoż roku, za współorganizowanie manifestacji
narodowej w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja,
Dmowski po 4 miesiącach aresztu w Cytadeli
został zesłany poza obszar Kongresówki, do
Mitawy. W lutym 1895 roku uciekł stamtąd i
osiadł we Lwowie, gdzie objął redakcję
dwutygodnika „Przegląd Wszechpolski” oraz
współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne.
W 1896 roku na Zjeździe Rady Głównej Ligi
Narodowej w Budapeszcie wszedł w skład Rady
Głównej Ligi Narodowej. Członek korespondent
Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w
Rapperswilu od 1897 roku. W 1901 roku wrócił do
kraju i zamieszkał w Krakowie. W 1903 roku wydał
książkę Myśli nowoczesnego Polaka, będącą – jak
sam po latach stwierdził – „wyznaniem wiary
narodowej”. W 1905 roku przeniósł się do
Warszawy.
W okresie rewolucyjnym
1904–1906 wystąpił przeciw antyrosyjskiej akcji
rewolucyjnej polskich socjalistów. W połowie
maja 1904 roku Dmowski dotarł do Tokio, aby
przekonać tamtejszy rząd, że polskie powstanie
antyrosyjskie (propagowane przez Piłsudskiego) w
Kongresówce byłoby dla Polaków szkodliwe, a
Japończykom także by nie pomogło. Wysunął
ponadto, korzystając z osłabienia władzy
rosyjskiej, program autonomii Królestwa,
samorządu wiejskiego i miejskiego oraz
spolszczenia szkół i urzędów. Jako doraźne cele
polityczne wysunął autonomię Królestwa Polskiego
oraz zahamowanie postępów ruchu
rewolucyjno-socjalistycznego[8]. W głównej
mierze jego zasługą było uzyskanie przez endecję
zdecydowanie dominującej pozycji w życiu
politycznym Królestwa. Reprezentując Ligę
Narodową wziął udział w konferencji stronnictw
opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych
działających w Rosji, odbytej w Paryżu w 1904
roku. Przyjęta tam rezolucja mówiła o autonomii
Królestwa Polskiego i potrzebie konstytuanty w
Warszawie.
W grudniu 1905 roku objął
redakcję „Gazety Polskiej”. W lutym 1907 roku
został wybrany posłem do rosyjskiej II Dumy, w
której został przewodniczącym koła polskiego i
napisał książkę Niemcy, Rosja i kwestia polska,
w której przedstawił położenie polityczne Polski
i jej zaborców. Główne założenia książki były
następujące: największym zagrożeniem dla Polaków
były Prusy i ich polityka germanizacji, która
doprowadziłaby do „proletaryzacji” narodu
polskiego; zaznaczał po drugie, iż dla Prus
kwestia istnienia państwa polskiego była kwestią
„być albo nie być” Prus. Ponadto tereny
zagarnięte przez Prusy należało rozpatrywać jako
kolebkę państwowości Polski. Dmowski w książce
wskazywał, że dla Rosji i Austrii kwestia polska
była wyłącznie problemem lokalnym[potrzebny
przypis], podczas gdy dla Niemiec zasadniczą
sprawą powiązaną z ich ekspansją w kierunku
wschodnim[26]. Z tego względu Dmowski uważał, że
Niemcy będą oponować porozumieniu Polaków z
Habsburgami i ewentualnym wzmocnieniu pozycji
polskiej na terenie Austro-Węgier, a także będą
podejmować próby współpracy z Rosją przeciw
Polsce. Dmowski zaprezentował pogląd, że Rosja
umożliwia polityczne zjednoczenie narodu
polskiego zaznając jednocześnie, że „rozwiązanie
kwestii polskiej leży w rękach Rosji”. Dodatkowo
stwierdził on, że nie chodzi mu o Kresy, lecz
jedynie o tereny Królestwa Kongresowego.
Roman Dmowski, zgodnie z
programem wszechpolskim, uważał że sprawę Polski
należy łączyć z przymierzem francusko-rosyjskim
przeciw Niemcom. Obawiając się, że Rosja wciąż
jest niezdecydowana pomiędzy Berlinem a
Londynem, Dmowski starał się przekonać Rosję o
swej i Polaków lojalności do Imperium
Rosyjskiego. Uczynił to, stając po stronie ruchu
neoslawistycznego, którego głównym założeniem
była wspólna obrona narodów słowiańskich przed
ekspansją Niemiec oraz przekształcenie
Austro-Węgier w federację narodów słowiańskich.
Czyniąc to zamierzał przenieść dialog z poziomu
polsko-rosyjskiego na międzynarodowy podczas
Zjazdu Słowiańskiego w Pradze, co zmusiłoby
Rosjan do traktowania Polaków jako równorzędnego
partnera. Jednakże jego wysiłki spotkały się z
nikłym odzewem ze strony rosyjskiej. W samym
kraju wielu Polaków było zszokowanych jego
postawą i prorosyjskim nastawieniem, co
spowodowało, że wówczas z Ligi Narodowej odeszło
około 20% członków, a wiele pobocznych
organizacji zerwało z nią kontakty. Sami
Rosjanie zaś zażądali zgody na odłączenie od
Królestwa Kongresowego regionu Chełmszczyzny i
włączenie do cesarstwa w zamian za znikome
zwiększenie autonomii[potrzebny przypis]. Także
i inne działania rządu rosyjskiego wskazywały
wyraźnie, że apele Dmowskiego pozostały bez
odpowiedzi. Ponownie wybrany do III Dumy w
październiku 1907 roku w lutym 1909 roku złożył
mandat, gdy został przegłosowany na posiedzeniu
partii.
W wyniku serii rozłamów w
latach 1907–1911 endecja utraciła wpływ na młode
pokolenie, jednak Dmowski zadecydował o
utrzymaniu kursu pojednania z Rosją. Częściowo
pomagał mu fakt, iż znaczna część społeczeństwa
polskiego pod zaborem rosyjskim skierowała swe
emocje przeciw Ukraińcom i Żydom. Organizacyjne
i wyborcze sukcesy Narodowi Demokraci przeżywali
w zaborze pruskim, zakładając swe struktury w
1909 roku w Poznaniu, a w 1911 na Pomorzu.
Miejscem niepowodzeń endecji była natomiast
Galicja, gdzie przegrywali ze stronnictwem
konserwatystów i organizacją Wincentego Witosa.
W owym czasie Dmowski i inni
członkowie jego organizacji deklarowali, iż
Żydzi szkodzą interesom Polski i Rosji, co
doprowadziło do jego porażki w wyborach
warszawskich do IV Dumy w 1912 roku. Powodem
przegranej było masowe poparcie licznej
żydowskiej społeczności Warszawy, która wsparła
Jagiełłę, wówczas mało znanego kandydata PPS –
Lewicy. W odpowiedzi Dmowski zażądał
ekonomicznego bojkotu przeciwko
przedsiębiorstwom i zakładom żydowskim.
W dniach 15–19 września 1912
roku Dmowski wraz z przywódcami frakcji polskich
w parlamentach państw zaborczych Władysławem
Seydą i Stanisławem Głąbińskim wziął udział w
tajnym zjeździe w majątku Pieniaki pod Lwowem.
Uchwalono wtedy, że w nadchodzącej wojnie Polacy
ze wszystkich trzech zaborów poprą stronę
przeciwną Niemcom.
W 1913 roku wykładał na
zjazdach Rady Głównej Ligi Narodowej w Berlinie,
rok później w Wiedniu, gdzie mówił o tym czym
byłoby dla Polski zwycięstwo państw germańskich,
a także o istocie ewentualnego zjednoczenia
zaborów. Do Warszawy wrócił w czerwcu 1913 roku.
Wtedy też napisał książkę pt. Upadek myśli
konserwatywnej w Polsce.
Choć endecy nie mogli
otwarcie głosić prorosyjskich idei Dmowskiego w
Galicji, to wykorzystali fakt powiązania
ukraińskich narodowców z Niemcami, by ostrzegać
przed proniemiecką polityką Habsburgów i
wskazywać Ukraińców jako wrogów Polski. Stawali
tu w opozycji do namiestnika Michała
Bobrzyńskiego, który był zwolennikiem
rozwiązania Austro-Polskiego i pragnął
zaangażować Ukraińców do budowy wspólnego frontu
antyrosyjskiego.
